Chàng Kế mảng mê sa trường đổ bát,
Nàng Kim khuyên bạn dứt bạc cờ.
(Tableaux nhà giàu, phong cảnh vườn)
Trần Thậm Kế nói:
Như ta, Mỹ Yên quê ngụ, Trần Thậm Kế biểu danh, đất ruộng kia cha mẹ cìn dành, nhà cửa nọ ông bà để lại, ta vốn thiệt chánh tay bợm bảy, bấy lâu ròng cờ bạc rượu trà, xứ Mỹ Yên dậy khắp danh ta, ai chẳng biết tiếng Trần Thậm Kế, trong thôn hương người người đều nể, nội chốn ni kẻ kẻ thảy kiêng, không lộc cao mà sẵn của sẵn tiền, còn hơn nhà nghèo khó có tước quyền cũng vô ích, thôi ở nhà lóng xóng cũng chẳng có công chuyện chi, có vậy, để thả lên xóm trên nầy, bữa nay nghe nhà anh phó xả có một sòng nầy trọng cải, lên kiếm bậy chút đỉnh về mua rượu nhậu chơi.
(Nói rồi quày quả ra đi).
(Huỳnh Kim Xuyến ra ngồi một mình).
Huỳnh Kim Xuyến nói:
Từ gá duyên tần tấn, đã mấy thu tình nặng nghĩa nồng, song nghĩ ra thiếp rất buồn lòng, vì chàng Kế sanh điều bại tục, đã không rành nghiên bút, mà thêm tánh bạc cờ, nghĩ thương cho phận mẹ già. Tiếng gả con đã chẳng đặng nhờ, làm cho mẹ nhọc lòng lo liệu, nghĩ thương phận cha già mẹ yếu, luống buồn thân tơ liễu chỉ mành, muốn toan sao mọi việc đặng rành, kẻo để vậy ngày xanh lỡ vỡ.
Ca Vọng cổ Hoài Lang
Niềm tào khang khó liệu,
Biết sao đặng hai gánh vẹn toàn,
Lời giao thiếp chưa phụ phàng,
Nhưng điều ấy bởi nơi chàng,
Nhiều phen thiếp khuyên dứt bạn,
Trách chàng đành làm ngơ, đó thôi,
Ngày nay thua đến thế,
Cũng bởi người chẳng kể lòng ta,
Ra đến cơn lâm lụy,
Còn mong điều đem cố tài gia.
Tài gia nầy ắt tan có ngày,
Thiệt thiếp khó liệu bày,
Giây sầu đâu khéo vương,
Dẫu một ngày cũng đạo tào khương.
Sao nỡ vội phụ cang thường,
Sanh đến điều khốn nguy thế ni,
Xót phận mẹ già,
Không có người khuya sớm vào ra,
Nghĩ giọt lệ chan hòa,
Xin vái trời độ nương cho mẫu thân.
(Thậm Kế về ngồi tréo ngoải coi hơi rầu).
Dạ thưa chàng, việc chi coi ủ dột mày xanh, hà sự mà chàng bi thản, đây thiếp chưa tường hãn, xin chàng phân gốc ngọn thiếp hay, cùng nhau chồng vợ liệu bày, điều lợi hại trong ngoài có thiếp, không sao đó chàng.
Thậm Kế nói:
Nầy em, chẳng dấu chi em, vì dĩ lỡ cơn thua quá độ, xin em giùm giúp đỡ buổi nghèo, cổi cho anh mượn chiếc neo, đem cầm đỡ xây trong buổi ngặt.
Ca Hành Vân
Xin bậu an lòng, giúp vận qua cùng,
Trong lúc lâm nguy, bởi cơn ro rủi,
Khiến phải vận suy,
Đến nay thêm càng hối hận
Xin em tưởng,
Nghĩa tào khang sống thác có nhau,
Buổi nghiêng nghèo đó bao nỡ đành,
Em mà giúp đặng, qua há quên ơn,
Tất dạ đâu sờn,
Trọn niềm cang lệ,
Ấy là vinh cho nhà ta, đó em ôi!
Kim Xuyến:
Bởi chàng không xét,
Mới ra việc như vầy,
Thiếp đã mấy phen rầy,
Của tiền đâu còn chi, chàng ôi,
Kể từ ngày loan phụng hòa đôi,
Xiết bao khốn khó,
Trước sau cũng một mình tôi.
Nói:
Nầy chàng,
Ca Kim Tiền
Đã mấy phen, hết lời gián can,
Khuyên hãy bỏ cái tánh bạc cờ,
Không kể ai làm điều nhuốc nhơ,
Của tiền tuốc lơ,
Đến bây giờ, cơn hối ngộ, sự đã rồi,
Dẫu có tính thế nào cho xong,
Chàng đừng trông mong,
Làm chi cho thêm bận dạ,
Vợ chồng của ta lại bận mẹ cha.
Thậm Kế:
Ối thôi chớ nói gần xa,
Trước sau chết sống cũng ta,
Nói chi cho rộn tấm lòng thêm bận,
Bì cực thới lai, mấy ai muốn đặng
Những điều vinh nhục.
Nói:
Nầy con kia, đừng nói chi cho thêm việc rộn ràng, dẫu sống thác cũng ta liệu biện, đã chẳng lo huyền biến, còn kiếm chuyện thêm rầy, ta nói thiệt, mau ra cho khỏi nhà nầy, chớ ở đó mà gây đại sự, đa.
Kim Xuyến nói:
Cha chả! Đó đã toan làm dữ, đây há tính việc lành, thà một phen phân cách cho rành, để nhiều bận càng thêm báo hại.
Ca Long Hổ Hội
Thà thôi đành, xa nợ duyên,
Khỏi lao công, khỏe nhọc sức,
Tình phụ phu nay đà ly biệt,
Cho an phận hồng nhan.
Thậm Kế:
Mau dời chơn, chớ ở nhà ta,
Thêm kiếm chuyện rầy rà,
Thà mình ta khỏi điều sai ngoa,
Vẹn gìn thất gia, cũng qua tháng ngày.
(Thậm Kế bỏ đi vô).
Kim Xuyến nói:
Ôi thôi! Đành dứt chữ ước vàng hẹn đá, cam nỗi thân nợ tuổi duyên sầu, ai sui chi gặp gỡ buổi đầu, nay lại khiến phân lìa lúc nọ.
Ca Vọng cổ Hoài Lang
Sầu tình ai có rõ,
Cuộc vay trả đến nay nhãn tiền,
Vì xưa lỗi vòng với bạn hiền,
Làm ra cuộc thảm nỗi phiền,
Từ đây đã cam lỡ làng,
Phận hoa tàn biết ai đỡ thân,
Nầy cao xanh ôi! Ông có thấu,
Thân má hồng trụy lạc đòi phen,
Suy luống suy thêm thẹn,
Kìa trăng thề ai có tường chăng.
Người nỡ đành dứt dây xích thằng,
Để thiếp chịu đeo sầu.
Ôi kìa ôi mẫu thân,
Con cam lỗi niềm thần tỉnh mộ khang,
Nghĩ luống tủi tấm thân hương tàn,
Chốn suối vàng còn mang ân thâm,
Cụm mây đầm, gió dập về tây,
Nghĩ giọt lụy rơi đầy,
Tủi má đào éo le lắm thay.
Nói:
Ôi, uổng công bấy lửa nồng hương đượm, may hóa ra keo rã hồ tan, cũng khó mong trở lại gia đàng, thà quyết nguyện theo ngôi tà rạng, nầy mẫu than ôi! Cớ sự nầy mẫu thân có hãn, đến điều ni con cam phận lạc loài.
Ngâm:
Tủi duyên ai khéo đặt bày,
Mưa sầu gió thảm trong ngày tro rơi.
Tử sanh sanh tử một đời,
Đánh liều nhắm mắt số trời phải âu.
(Bỏ màn giả, đổi tableaux nhà Kỳ Trung).
Thái Bửu nói:
Mối buồn chưa an dạ, mạch thảm khó khuây lòng, nghĩ thương thân phận cô bàn, luống tủi nỗi niềm cang lệ, nhớ xuân uyên tấm lòng đáo để, tưởng người xưa tất dạ bưng khuâng, giọt hồng não không ngưng, lệ tình sầu nào dứt, nghĩ lắm nghĩ càng thêm ái truất, suy cho cùng luống những xót xa.
Ngâm:
Xơ rơ giọt nước Giang Hà,
Tủi sầu ai có rõ mà cùng chăng,
Ca Hành Vân
Bận thay lòng, hiu quạnh thơ phòng,
Đêm đợi ngày trông,
Duyên túc đế, bao thuở đền xong
Cho thỏa cơn tâm tình ước vọng,
Ôi duyên liễu, gánh tình chung dạ hằng mỏi mong.
Ai có tường mấy thu não nồng,
Người tư vọng, kẻ đợi trông,
Nghe tiếng ngô đồng,
Chạnh lòng mấy đoạn, nhớ tình xưa nào nguôi.
Đêm thơ thẩn,
Luống những ngậm ngùi,
Biết bao đặng chung cùng,
Mối niềm loan đồng tâm.
Ôi mấy lời với bạn tri âm.
(Kỳ Trung ra)
Cảnh sầu đau đớn,
Xiết bao thỏ lặn dế ngâm.
Kỳ Trung nói:
Nầy em, khuyên em bớt mua sầu chát thảm, gắng công danh đèn sách bấy lâu, muốn cho bước đặng trước thềm sâu, mựa chớ nệ bụi rừng dặm thẳm, nào những lúc lầu son tú cẩm, nay đến cơn gió dập, mây đàng, vì vậy nên.
Ngâm:
Ước ao danh phận rỡ ràng,
Bỏ cơn nguy nẻo, lên đường hiển vinh.
Ca Ngũ Điểm
Triều đình nay mở hội thi,
Em lo liệu ngỏ đi tựu trường.
Hầu cho trọn nghĩa với quân vương,
Mai danh rạng rỡ danh tông đường.
Thái Bửu nói:
Dạ thưa anh, bấy lâu luống trông cho mở hội, nay gặp cơn mây thoảng gió hòa, quyết ra đền ơn nước nợ nhà, hầu khỏi thẹn cho phần nam tử, đó anh.
Kỳ Trung nói:
Nầy em, nơi kinh địa đường xa diệu viễn, lướt trải qua thủy tú sơn bồng, nẻo trước sau em hãy đề phòng, đường xa cách ráng hòn gìn giữ, đặng lo bề thi cử, chớ đắm việc du phương, ngỏ gắng công lên chốn quan trường, cho rõ mặt phi thường dưới thế.
Ngâm:
Thôi thôi em hãy sửa sang,
Đợi ngày trổi gót tựu trường ứng thi.
(Kỳ Trung bước vô buồng, Hoằng Mai ra).
Bửu nói:
Ủa nầy em! Cha chả! Mảng ngồi trong dạng ngọc, đến hao mỏn mình vàng, mỏi mong đêm lụn canh tàn luống đợi màn lang trướng phụng.
Hoằng Mai nói:
Dạ thưa chàng, bởi gió tần mưa sở, nên én bắc nhàn đông, đêm năm canh hiu quạnh loan phòng, ngày sau khắc ngồi trong cội bóng.
Thái Bửu nói:
Mảng trăng ước vọng, đôi thuở tao phùng, đến nay, thề non hẹn biển mạch tình chung, tưởng gió mơ trăng giềng song lệ.
Hoằng Mai nói:
Dạ thưa chàng,
Ngâm thi
Lửa hương kẻ đợi với người trông,
Cầm sắc vườn xuân điểm giọt hồng,
Phỏng bấy trang, trai tài gái lịch,
Xiết bao tuyết đượm ngọn sương nồng.
Nói:
Thưa chàng, phụng loan đương phố hiệp, sau mảng diện lại sầu nhan, tâm sự ấy chưa tàn, ngửa xin chàng phân lại.
Bửu nói:
Nầy em ôi! Mai là ngày dời gót, phân kẻ ở người lui, chốn trường an để dạ ngâm ngùi, nơi phòng ngọc ôm lòng sầu não, vì vậy nên:
Ngâm:
Tủi duyên liễu yếu tơ mành,
Chữ tình bận bịu khôn đánh lấp khuây.
Ca Hành Vân
Chạnh thương nàng, đêm lụn canh tàn,
Vắng vẻ phòng loan, nằm thao thức.
Tất dạ khôn an, nghĩ thương thân phần bạn,
Đào thơ yến,
Chốn sau trước gối chích nệm nghiêng,
Tủi nỗi niềm xiết bao lửa phiền,
Hoằng Mai:
Lời chàng phân cạn, xúc động lòng tơ,
Quyết trọn một thờ
Ấy niềm cang lệ vẹn cùng nhau ngàn năm.
Từ đây luống, đêm đợi ngày trông,
Vắng vẻ trướng phòng,
Tỏ cùng ai lòng thương,
Thái Bửu:
Chốn kinh kỳ trải gió dầm sương,
Tuyết sa ngọn cỏ,
Xiết bao, những mạch sầu thương.
Nói:
Giọt sương điểm trắng, trống mặt vừa tan, âu là: giã nhau đương lúc canh tàn, dặm kinh địa băng ngàn gót ngọc.
Ngâm thi
Gượng khuây trổi gót bước lên đàng,
Tất dạ thương em quạnh phòng loan,
Hoằng Mai:
Nước thảm trách ai sao khéo gởi,
Lửa phiền hơn kẻ nỡ vương mang.
Nói:
Nầy chàng ôi! Dứt tình nặng đưa chàng thượng lộ, gạt giọt sầu trở lại phòng sương, chúc lang quân đôi chữ an khương, đầu tiện thiếp cúi xin hai lạy.
Ngâm:
Một chung tiễn ngọc đưa chàng,
Bửu:
Dập sầu giã bạn đôi hàng lệ tuôn.