Túng sử có cái chí ngang trời dọc đất, cái tài xuất chúng siêu quần đến thế mấy, cũng không thế không hiểu qua non sông nhà mình, nòi giống nhà mình, gốc gác tự đâu đâu … mà muốn hiểu non sông nhà mình, nòi giống nhà mình, gốc gác tự đâu đâu, trừ ra lịch sử của tổ tiên mình lưu lại, thì không do đâu mà hiểu được. Thế đã hiểu lịch sử đối với con người có cái ảnh hưởng quan thiết sâu xa lắm vậy.
Lại làm người tức phải đổng tất những việc quá khứ, rồi mới cân nhắc nổi những việc hiện thời: việc quá khứ, việc hiện thời, hai việc ấy ta lại cần phải đối chiếu nhau, dung hòa nhau, lọc lấy một phần tinh ba cốt yếu mà người ta gọi là quốc túy đó, để di dưỡng lấy tinh thần, dồi mài nên khí tiết, dường ấy đối với quốc gia xã hội, rồi quốc gia xã hội mới mong nhờ mình.
Nước mình cũng một nước có lịch sử vẻ vang lắm vậy, song người mình, trừ ra một số người có học thức, có tham khảo ít nhiều về lịch sử nước nhà thì không nói, còn ra vô số những hạng người, ngoài sân võng cái bàn thờ Trương Đạo Lang (Trương thiền sư) trên trang treo bức hình ông Quan Võ, hằng năm hương hỏa bất tuyệt. Chẳng mở miệng ra, mở miệng ra thì nào là Lưu Kim Đính giải giá Thọ Châu, Phàn Lê Huê phá Hồng Thủy trận. Chớ chưa thường có mấy ai nhắc nhở đến, sùng bái đến cái ông Đinh Tiên Hoàng, Lê Thái Tổ, Trần Hưng Đạo, Trưng Trắc, Trưng Nhị v.v… là những bực đã làm vẻ vang cho lịch sử nước nhà, bồi đắp cho non sông tổ quốc tự hồi nào … Thật cũng một điều đáng thương tâm về sự khuyết điểm của anh em mình lắm vậy.
Cũng không nói nước mình từ Trần, Lý, Lê, Đinh những trước, là cái lịch sử vào thời kỳ xa xuôi, chí như lịch sử vào lối vài trăm năm trở lại đây, tuy là cái lịch sử người mình đua tài dành ngôi giết nhau với người mình thì mặc dầu, mà quốc dân mình cũng ít kê cứu đến cho biết sự hay dở của lịch sử xưa nay, có quan hệ gì đến tinh thần tấn hóa của quốc dân mình buổi nầy chăng? thì thật họ trông nom cái lịch sử ấy không bằng trông nom mấy cuốn tiểu thuyết lằng xằng của mấy văn sĩ dở, mua trong mấy quán sách ở đầu đường cuối chợ kia, bao nhiêu đó cũng đã biết được sự học vấn của bọn bình dân mình ra làm sao rồi.
Mới đây ông Tân Dân Tử ông cũng vào hàng tiểu thuyết gia đương thời, tưởng ông cũng cảm xúc vì cái nỗi vừa mới nói trên đó, nên ông cùng tôi trong buổi chuyện trò, ông có tỏ cho tôi biết rằng: ông đã lược rút lịch sử nước mình vào hồi đức Gia Long chạy vào Nam, viết thành một bổn để người mình trông đấy cho biết cái lịch sử nước mình sau nầy là thế.
Tôi nghe qua lấy làm tán dương ông có cái hoài cảm với nguồn gốc nước nhà, nên xin có mấy lời trước nầy khen ngợi ông là người lưu tâm về sử học vậy.
NGUYỄN TỬ THỨC
Cựu chủ bút tờ Đông Pháp và hiện thời chủ bút tờ Canh Nông
