Hãy đọc quốc sử, hãy đọc quốc sử, ấy là tiếng của các nhà trí thức đương thời, hằng kêu ca cùng quốc dân ta vậy.
Nghĩ vì quốc sử xứ nầy, chỉ có một ít nhà khảo cứu và trước tác thông thuộc mà thôi, còn phần đông không hiểu biết truyện ký nước nhà là gì cả. Họa chăng còn nhớ vài tích hoang đàng kỳ quái, như Sơn Tinh Thủy Tinh, nàng Mỵ Châu với áo lông ngỗng, Lý Chiêu Hoàng háo sắc, Trần Thủ Độ cao mưu, chính những người hô hào rằng mình Con Hồng Cháu Lạc, chưa chắc đã biết rõ Hòng Bàng Thị và Lạc Long Quân ở về đời nào, nhớ đến Trưng Nữ Vương đánh với Mã Viện là nhờ câu:
Đồng trụ chí kiêm đài vị lục,
Đằng giang tự cổ huyết du hồng.
Nhớ đến sự tích bà Triệu Ẩu là nhờ câu:
Cửu Chơn có ả Triệu kiều,
Cú dài ba thước tài cao muôn người.
Trong đám bình dân ít học, thì nhờ một hai câu ấy mà còn tưởng tượng phưởng phất nơi lòng, kỳ dư đối với lịch sử nước nhà, xem ra rất lơ là nguội lạnh.
Quốc dân ta đọc đến lịch sử nước Pháp, thấy một người chọc trời khuấy nước, nghinh ngang một cõi biên thùy, bình phục các nước bên Âu một lúc, là Nã Bá Luân (Napoleon) thì có lòng sùng bái kính trọng mà khen rằng: Thật là một vị anh hùng, thật là một tay hào kiệt.
Đọc lịch sử Hy Lạp (Grec) thấy Á Lực Sơn Đại (Alexandre le grand) nam phạt Ba Tư (Perse), Tây chinh Ai Cập (Egypte) thì trầm trồ khen rằng: Thật là siêu quần, thật là bạc tỵ.
Đọc lịch sử Tàu, thấy Tiết Nhơn Quí chinh đông, La Thông tảo bắc, Ngũ Hổ bình tây, và thấy Ngươn thái tổ là Thiết Mộc Chơn (Tamerlan) chinh Nga, Hốt Tất Liệt (Koubilai) phạt Tống, thì khen rằng: thật hào kiệt, thật anh hùng, nhưng hỏi lại những người danh nhơn vĩ tích trong nước mình là ai, thì coi bộ ngẩn ngơ chẳng biết, thật cũng là:
Lạ thay cho cái chơn tình,
Chuyện người thì áng chuyện mình thì lu.
Vậy nên muốn phổ thông quốc sử, chẳng chi hay bằng trích ra một đoạn, rồi đặt thành tiểu thuyết, như nhà trước tác đại danh Langsa là Alexandre Dumas, vẫn có đặc tài về lối ấy.
Tân Dân Tử tiên sanh là nhà sử học văn chương, lại lịch lãm nhơn tình thế thái, cũng có ý như vậy, nên đã gia ông khảo cứu nhiều bộ Sử Ký Tiền Triều của người Tây và người Annam soạn, mà diễn thành một bổn lịch sử tiểu thuyết đề là “Gia Long tẩu quốc”
Quyển tiểu thuyết lịch sử nầy làm ra rất dày công phu, khó nhứt là phải sắp đặt ra những chuyện tích thế nào cho liền lạc, bố trí cách nào cho hoàn toàn, chuyện nội sử với ngoại truyện ăn nhau, mà có ý vị thâm trầm, để khiến lòng người ham mộ.
Huống chi ngôn từ trải chuốt, dễ đọc dễ nghe, có chỗ cũng “múa men ngọn bút lang đài, trường văn tô điểm một vài bông hoa.” thi vận thanh tao, đối đáp chín chắn.
Quyển lịch sử tiểu thuyết nầy, ngoại trừ một vài ý tưởng và lời lẽ dường như của người đời nay mới sản xuất ra, cũng kể là một thiên kiệt tác. Người thường đọc đến ắt phải hoan nghinh, người rộng học xem vào cũng có lý thú, nghĩa là toàn quốc có thể xem mà không tiếc ngày giờ.
Dẫu rằng tiểu thuyết mà nếu có thể tập cho quốc dân quen thuộc các tên tuổi nhà công thần phụ tá Cao Hoàng, bình được Tây Sơn, lên ngôi Cữu Ngũ, như Lê Văn Duyệt, Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Huỳnh Đức, Châu Văn Tiếp, Võ tánh, vân vân, cũng đủ bổ ích.
Nói qua cang thường luân lý, trước tác là một nhà nho học, những điều thương phong bại tục là điều khả ố của tiên sanh, chưa lật sách ra, dám đoán chắc rằng ở trong có đủ gương, Trung. Hiếu, Lễ, Nghĩa.
Tri phủ: TRẦN VĂN TẤN
Délégúe Administratif à
CẦN GIUỘC.
