Tên khác: Khoai mì.
Tên khoa học: Manihot escilenta Crantz, Họ Thầu dầu (Euphorbiaceae).
Mô tả
Cây nhỏ, cao 1,5-3 m. Lá đơn, mọc so le. Cuống lá dài. Phiến lá xẻ 5-8 thùy sâu, hình chân vịt. Rễ của dài 40-60 cm, chứa nhiều tinh bột, dùng để ăn. Toàn cây có nhựa mủ trắng. Hoa đơn tính cùng gốc. Cụm hoa là một chùm hay chùy ở ngọn. Hoa đực có đài hợp, 5 răng, có lông ở trong, không có cánh hoa, 10 nhị rời, có đĩa tuyến mật rõ. Hoa cái có đài giống hoa đực, bầu 3 ô với 3 vòi, mỗi ô chứa một noãn. Quả nang hình trứng, có cánh.
Nước ta có nhiều loại sắn, thường gặp hai loại chính.
– Sắn phát (còn gọi là sắn tây, sắn đỏ, sắn hồng lai). Cây có màu hơi hồng, đốt thưa, lá xanh thẫm. Củ rắn, có vỏ ngoài trắng, vỏ trong đỏ, nhiều tinh bột. Sau khi luộc, củ rất bở.
– Sắn dù (còn gọi là sắn tàu, sắn đắng, sắn lùn). Cây lùn, đốt dày, ngọn non màu xanh nhạt, lá màu xanh lục nhạt, cuống lá đỏ nhạt. Củ có vỏ ngoài nâu thẫm, vỏ trong trắng, chứa nhiều nước. Loại này thường được trồng nhiều vì sản lượng cao. Củ để lấy bột và làm thức ăn gia súc.
– Sắn cao sản (nhập của Hiệp hội sắn châu Á) năng suất đạt 50 tấn/ ha.
Nơi mọc
Đây là cây lương thực quan trọng nên được trồng khắp nơi để lấy củ ăn, chăn nuôi gia súc và sản xuất tinh bột sắn.
Bộ phận độc và chất độc
Một số người ăn sắn có thể bị say. Đó là hiện tượng ngộ độc sắn, do một glycosid độc có trong củ sắn. Chất độc này có nhiều ở vỏ và hai đầu rễ củ, nhất là củ sắn non. Khi cho vào nước và đặc biệt dưới ảnh hưởng của dịch dạ dày, nó bị phân hủy thành acid cyanhydric (HCN), gây độc đối với người và gia súc.
Liều 20mg HCN đủ gây ngộ độc và 40-50mg HCN đủ làm chết một người lớn.
Triệu chứng ngộ độc
Khi ăn phải sắn “độc”, chất HCN được giải phóng ra sẽ ngấm qua ruột, vào máu và tác động lên hệ thần kinh trung ương, gây ra ngộ độc. Triệu chứng ngộ độc xuất hiện sau khi ăn vài giờ (khoảng 2-3 giờ, cũng có khi sớm hơn hoặc muộn hơn). Bắt đầu, thấy chóng mặt, nhức đầu, choáng váng, rạo rực khó chịu. Tiếp theo là nôn mửa, có thể bị đau bụng, sắc mặt tái, khó thở, thở nhanh và nông.
Nếu ngộ độc nặng thì nạn nhân mệt lả, lịm dần rồi mê man. Khi mê man, có thể có những cơn co giật giống bệnh động kinh. Nạn nhân lạnh toát, vã mồ hôi, mạch yếu dần và chết do trụy tim mạch.
Giải độc và điều trị
Trong mọi trường hợp cần được cấp cứu kịp thời ngay tại gia đình hoặc tram y tế gần nhất.
– Nếu mới ăn phải thì cần làm cho nạn nhân nôn hết chỗ sắn còn lại trong dạ dày. Sau đó cho uống nước đường, nước mía, nước mật hoặc mật ông, vì chất đường có tác dụng làm mất độc tính của HCN.
– Nếu cơ thể nạn nhân bị lạnh toát, cần xoa dầu nóng, mặc ấm sưởi ấm. Sau đó, nếu cần, đưa nạn nhân đến bệnh viện gần nhất để tiếp tục theo dõi, để phòng biến chứng có thể xảy ra và có thể áp dụng thêm các biện pháp cấp cứu như:
+ Rửa dạ dày – ruột nếu thấy cần.
+ Tiêm các thuốc giải độc, trợ tim và chống trụy tim mạch. Cho thở oxy và nếu ngừng thở phải làm hô hấp nhân tạo.
Trong y học cổ truyền có bài thuốc chữa ngộ độc sắn như sau:
Cám gạo tẻ: khoảng 40g
Rau muống sống: 1 nắm
Rửa sạch rau muống, cho vào cối, giã nhỏ, cho cám vào trộn đều. Lấy ra, cho vào một chén lớn, chế nước sôi vào, đánh đều. Lọc qua vải sạch, lấy nước cho uống.
Người lớn mỗi lần uống một chén. Nếu chưa khỏi, 2-3 giờ sau uống thêm chén nữa. trẻ em lượng giảm đi, tùy theo tuổi.
Chú thích
Đề phòng ngộ độc sắn, cần chú ý một số điểm sau đây:
– Nên trồng loại sắn ít độc. Không nên bón phân có nhiều chất đạm, vì đạm sẽ làm tăng tỷ lệ acid cyanhydric trong củ sắn. Theo kinh nghiệm, không nên trồng sắn cạnh gốc xoan, làm cho sắn hay có vị đắng và chứa nhiều chất độc.
– Hiện tượng ngộ độc sắn chỉ xảy ra khi ăn sắn tươi, hoặc nướng, luộc không kỹ. Còn sắn đã bóc vỏ, ngâm nước, thái mỏng, phơi khô hoặc làm thành bột thì chưa bao giờ thấy có ngộ độc. Bởi vì, chất độc dễ hòa tan trong nước và dễ bay hơi trong quá trình chế biến.
– Khi ăn sắn tươi, nên làm như sau: Sắn sau khi đào, cắt bỏ hai đầu rồi ngâm nước ít nhất một buổi (hoặc bóc vỏ rồi ngâm nước thì tốt hơn). Khi luộc, nên đổ nhiều nước và luộc kỹ để làm tan chất độc vào nước, Khi sôi, nên mở nắp để chất độc bay hơi. Sắn nấu độn cơm, làm bánh, nấu chè thường không bao giờ gây say. Sắn nướng dễ gây ngộ độc hơn, vì chất độc còn bị giữ lại nhiều.
– Ngộ độc sắn còn phụ thuộc vào tình trạng cơ thể từng người. Nói chung, trẻ em, người già yếu, mới ốm dậy dễ bị ngộ độc hơn người khỏ mạnh, nếu cùng ăn phải một lượng chất độc như nhau.
– Không nên ăn quá nhiều sắn vào buổi sáng hay lúc đang đói.
– Không nên dùng vỏ sắn, đầu củ sắn, lõi sắn và nước luộc sắn làm thức ăn cho gia súc vì acid cyanhydric trong đó có thể gây ngộ độc. Khi bò, heo bị ngộ độc vì ăn lá sắn, vỏ sắn tươi v.v… cho uống nước đường kịp thời có tác dụng giải độc tốt.
