a. Sơ lược về glycosid
Glycosid là những hợp chất hóa học phức tạp, được cấu tạo bởi hai phần, phần đường và phần không đường (genin hay aglycon). Các glycosid thường là những chất rắn kết tinh, chỉ vài chất có màu, tan trong nước và có vị đắng. Trong cây, các glycosid thường hòa tan trong dịch tế bào, phân tán trong toàn cây hay tập trung ở một số bộ phận nhất định như trong hạt (thông thiên, đào), trong quả (bồ hòn, bồ kết), trong lá (trúc đào), trong rễ (cam thảo, đại hoàng), v.v… Đi kèm với các glycosid thường có các men phân hủy chúng. Vì vậy, khi kiểm nghiệm hoặc chiết xuất glycosid cần chú ý diệt men trước.
Các glycosid phân bố rộng rãi trong nhiều loài cây, nhưng thường gặp nhất ở họ Trúc đào (Apocynaceae), họ Thiên lý (Asclepiadaceae), họ Cải (Brassicaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Hành (Liliaceae s.l.), họ Hoa hồng (Rosaceae), họ Hoàng liên (Ranunculaceae), họ Hoa mõm chó (Scrophulariaceae), v.v…
Có nhiều cách phân loại glycosid. Về phương diện độc học, glycosid được chia thành 3 nhóm:
- Glycosid độc đối với tim (còn gọi là Glycosid tim): Có ở các cây thông thiên, trúc đào, cây sừng dê, cây sừng trâu, …
- Glycosid sinh acid cyanhydric: Có trong củ sắn, măng tươi, hạt đào, …
- Glycosid tạo bọt và làm tan máu: Đó là saponin, còn gọi là saponosid, có trong nhiều cây như bồ hòn, bồ kết, găng trâu, …
b. Một số cây độc chứa glycosid đã được nghiên cứu
- Cây dương địa hoàng 8Digitalis lanata Ehrh., và Digitalis purpure L.):
Trong lá chứa các glycosid độc đối với tim là digitoxin, digoxin và gitoxin, … Tuy nhiên, với liều dùng thích hợp chúng là thuốc trợ tim có giá trị.
- Cây trúc đào (Nerium oleander L.):
Trong lá chứa các chất oleandrin, neriin và neriantin, … là những glycosid độc với tim. Nạn nhân bị ngộ độc thường vật vã, đau bụng, giãn đồng tử, co quắp, cuối cùng tim ngừng đập ở thể tâm trương.
- Cây sừng trâu (Strophanthus sp.):
Nhiều loài Strophanthus có nhựa mủ độc do có chứa strophantin. Chất này rất độc, nhất là khi chúng thấm qua đường máu vào cơ thể. Nhiều nơi ở châu Phi, thổ dân dùng nhựa cây này tẩm vào mũi tên độc để bắn thú rừng. Trên thực nghiệm, chỉ cần 5mg strophantin đủ giết chết một con chó trong vòng 5 phút.
